De functie van Hoge Vertegenwoordiger van de EU voor buitenlandse zaken is geen gemakkelijke. Aan de ene kant is Josip Borrell geconfronteerd met de vastberadenheid van de lidstaten om de bevoegdheid voor zichzelf te houden. Aan de andere kant staan de voorzitters van de Commissie en de Raad te trappelen om de eer op te eisen voor belangrijke successen van de EU op het gebied van buitenlands beleid. Maar in wat waarschijnlijk een afscheidsboodschap is, heeft de Hoge Vertegenwoordiger een blogpost geschreven waarin hij uiteenzet voor welke mondiale uitdagingen de EU staat – en hoe ze daarop moet reageren.
Mijn nieuwe boek Europa tussen 2 oorlogen is uit. Het is een verzameling van opiniestukken, blogposts en toespraken uit 2023. Dit boek maakt het mogelijk om de balans op te maken van de lessen die sinds vier jaar zijn geleerd voor het buitenlands en veiligheidsbeleid van de EU, maar ook om vooruit te kijken en de hoofdlijnen van het werk voor de EU in de komende maanden te bepalen, nu de oorlogen tegen Oekraïne en in het Midden-Oosten de toekomst van de EU bedreigen.
In 2019, toen ik begon als hoge vertegenwoordiger, zei ik dat “Europa de taal van de macht moet leren spreken”. Ik was er toen al van overtuigd dat veiligheid een belangrijke prioriteit voor Europa moest worden. Maar ik had toen nog geen precies idee hoezeer Europa de komende jaren gevaar zou lopen.
We leven in een steeds meer multipolaire wereld waar het multilateralisme afneemt. Machtspolitiek domineert opnieuw de internationale betrekkingen. Alle vormen van interactie worden bewapend, of het nu gaat om handel, investeringen, financiën, informatie of migratie. Dit impliceert een paradigmaverschuiving in de manier waarop we denken over Europese integratie en onze relaties met de rest van de wereld. Concreet betekent dit dat we op drie fronten doortastend moeten optreden:
1 Versterking van de Europese economische veiligheid
Ten eerste moet de veiligheid van Europa in bredere zin worden opgevat. Tijdens de COVID-19 pandemie ontdekten we dat Europa geen medische gezichtsmaskers of paracetamol meer produceerde. En onze grote afhankelijkheid van Russische energie versterkte Poetins overtuiging dat Europa niet in staat zou zijn om te reageren op zijn grootschalige invasie van Oekraïne.
Onze buitensporige afhankelijkheid van een paar landen voor veel kritieke goederen brengt ons in gevaar. Wij, Europeanen, hebben te lang in de illusie geleefd dat de doux handel genoeg zou moeten zijn om wereldwijd vrede te brengen. We zijn er op de harde manier achter gekomen dat de wereld zo niet werkt.
Dat is de reden waarom we hebben besloten om onze economie te ‘deriskeren’ door buitensporige afhankelijkheden te beperken en met name actie te ondernemen op het gebied van grondstoffen en componenten die cruciaal zijn voor de groene en digitale transitie.
Het gaat hier om ‘de-risking’, niet om ‘ontkoppeling’. De Europese Unie heeft zich altijd opengesteld voor handel en investeringen en wil dat ook blijven. Met ontkoppelen bedoelen we bijvoorbeeld het versterken van de handels- en investeringsrelaties met Latijns-Amerika of Afrika om onze toeleveringsketens te diversifiëren.
Als het gaat om China, in het bijzonder, moeten we onze buitensporige afhankelijkheid op specifieke gebieden verminderen, vooral die gebieden die centraal staan in de groene en digitale transitie, en moeten we onze handelsbetrekkingen opnieuw in evenwicht brengen. Dit evenwichtsherstel is dringend nodig. Vorig jaar bedroeg ons handelstekort met China maar liefst 291 miljard euro, goed voor 1,7% van het bbp van de EU.
Vorige maand nog onthulde de Chinese regering plannen om massaal te investeren in hightechproductie. Dit betekent dat onze technologie-industrie de komende jaren nog meer concurrentie zal ondervinden. Het is cruciaal dat we onze industrie beschermen tegen oneerlijke concurrentie. We zijn daar al mee begonnen voor onze elektrische auto, onze zonnepanelen en andere net-nul industrieën.
Onze waarden en politieke systemen verschillen aanzienlijk en we hebben tegengestelde opvattingen over de universaliteit van mensenrechten, maar laten we duidelijk zijn: we willen niet terug naar een confrontatie tussen blokken. Daarvoor zijn we te afhankelijk van elkaar geworden. En samenwerking met China is essentieel om de belangrijkste mondiale uitdagingen van deze tijd, zoals klimaatverandering, op te lossen.
2 Defensie centraal stellen in het Europese beleid
Hoewel veiligheid meer is dan defensie, lijdt het geen twijfel dat defensie de kern van elke veiligheidsstrategie blijft en zal blijven. Met de aanvalsoorlog die Rusland tegen Oekraïne voert, zagen we de terugkeer van territoriale rivaliteit en het gebruik van gewelddadig militair geweld in Europa dat we intellectueel hadden verworpen.
In een tijd waarin Amerikaanse betrokkenheid in Europa steeds minder zeker wordt, vormt deze oorlog een existentiële bedreiging voor de EU. Als Poetin erin slaagt om de onafhankelijkheid van Oekraïne te vernietigen, zal hij het daar niet bij laten. Als hij zegeviert – ondanks de duidelijke steun voor Oekraïne van de Europeanen en het Amerikaanse publiek – geeft dit een gevaarlijk signaal af over ons vermogen om op te komen voor waar we in geloven.
We hebben een paradigmawisseling nodig op het gebied van Europese defensie. Onze Unie is opgebouwd rond de interne markt en de economie. En dit heeft goed gewerkt voor de vrede tussen de volkeren van de Unie. Maar we kunnen niet op deze weg doorgaan. We hebben onze veiligheid te lang gedelegeerd aan de VS en in de afgelopen 30 jaar, na de val van de Berlijnse muur, hebben we een stille ontwapening toegelaten.
We moeten onze strategische verantwoordelijkheid nemen en in staat zijn Europa zelf te verdedigen, door binnen de NAVO een sterke Europese pijler op te bouwen. En we moeten deze sprong voorwaarts in zeer korte tijd maken. Niet omdat we van plan zijn oorlog te voeren. Integendeel: we willen het voorkomen door de middelen te hebben om elke agressor geloofwaardig af te schrikken.
Dit betekent niet dat we een Europees leger moeten oprichten. Defensie is en blijft in de nabije toekomst een exclusieve bevoegdheid van onze lidstaten. Het gaat in de eerste plaats om meer uitgaven op nationaal niveau. In 2023 hebben we gemiddeld 1,7% van ons BBP uitgegeven aan defensie, dit percentage moet stijgen tot meer dan 2%.
Maar, wat nog belangrijker is, het gaat om samen uitgeven om lacunes op te vullen, dubbel werk te voorkomen en de interoperabiliteit te vergroten. Slechts 18% van de aankopen van materieel door onze legers wordt momenteel gezamenlijk gedaan. Ook al hebben we in 2007 een benchmark van 35% vastgesteld.
We hebben ook dringend behoefte aan een sprong voorwaarts voor onze defensie-industrie. Sinds het begin van de oorlog tegen Oekraïne hebben de Europese legers 78% van het nieuwe materieel van buiten de EU gekocht. We hebben de afgelopen maanden belangrijke vooruitgang geboekt, maar we hebben nog steeds moeite om voldoende munitie te sturen om Oekraïne te ondersteunen. Daarnaast worden we geconfronteerd met aanzienlijke kwalitatieve uitdagingen op het gebied van nieuwe militaire technologieën zoals drones of kunstmatige intelligentie.
Een belangrijke les van de oorlog tegen Oekraïne is dat technologische superioriteit de sleutel is. Vooral wanneer we te maken hebben met een tegenstander voor wie levens goedkoop zijn. We hebben een defensie-industrie van eigen bodem nodig om aan onze behoeften te voldoen.
Om dit te bereiken, moeten we massaal investeren. De meest veelbelovende manieren om dit doel te bereiken zijn: ten eerste het wijzigen van het kredietbeleid van de Europese Investeringsbank, zodat deze kan investeren in de defensiesector, en ten tweede het uitgeven van gemeenschappelijke schulden, net zoals we met succes hebben gedaan om de COVID-19 pandemie het hoofd te bieden. Deze discussies tussen onze lidstaten bevinden zich echter nog in een vroeg stadium en het is van cruciaal belang dat iedereen meedoet.
De sprong voorwaarts op defensiegebied vereist ook een mentaliteitsverandering. Wapenproducenten hebben me verteld dat ze moeite hebben om de knapste ingenieurstalenten aan te trekken. Ook particuliere investeerders worden vaak afgeschrikt om in defensiebedrijven te investeren. Iedere Europeaan moet begrijpen dat een effectieve defensie een voorwaarde is voor het voortbestaan van ons sociale, ecologische en democratische model.
3 Werken aan het voorkomen van de “rest tegen het Westen
Oekraïne is niet de enige oorlog in onze onmiddellijke omgeving. De brute terroristische aanval van Hamas op Israël en de buitenproportionele reactie van Israël duren voort en dreigen een oorlog te verspreiden in de hele regio van het Midden-Oosten, zoals we hebben gezien met de Iraanse aanval op Israël tijdens het laatste weekeinde. In dit conflict heeft onze reactie twijfel gezaaid over het vermogen van Europa om een effectieve geopolitieke speler te zijn.
In Oekraïne hebben we bewezen dat we doortastend kunnen reageren omdat we eensgezind waren. Maar toen we werden geconfronteerd met tienduizenden doden, voornamelijk vrouwen en kinderen, en 2 miljoen mensen die honger leden, waren we tot nu toe niet in staat om de gevechten in Gaza te stoppen, een einde te maken aan de humanitaire ramp, de gijzelaars te bevrijden en te beginnen met de effectieve uitvoering van de tweestatenoplossing, de enige manier om duurzame vrede in de regio te brengen.
Onze beperkte invloed op dit conflict, dat zo direct van invloed is op onze toekomst, is niet te wijten aan een gebrek aan middelen. Wij zijn de belangrijkste partner van Israël op het gebied van handel, investeringen en uitwisseling van mensen en onze associatieovereenkomst met dit land is de meest uitgebreide van allemaal. We zijn ook de belangrijkste internationale financiële steun voor het Palestijnse volk.
Maar tot nu toe waren we behoorlijk inefficiënt omdat we als Unie – gebonden door unanimiteit – verdeeld waren. Ons gemeenschappelijk standpunt lag soms achter bij dat van de Verenigde Staten, bijvoorbeeld over het sanctioneren van gewelddadige kolonisten op de Westelijke Jordaanoever. Bovendien hebben we tegenstrijdige signalen afgegeven, bijvoorbeeld over onze steun aan de UNRWA.
Onze verdeeldheid is ons duur komen te staan in de Arabische wereld, maar ook in een groot aantal landen in Afrika, Latijns-Amerika en Azië. Het verschil in onze reacties op oorlogen in Oekraïne en Palestina is uitgebreid gebruikt door de Russische propaganda. En deze propaganda was behoorlijk succesvol, zoals we vooral in de Sahel hebben gezien, omdat het bovenop bestaande grieven kwam, zoals de ongelijke verdeling van vaccins tijdens COVID-19, een te restrictief migratiebeleid, het gebrek aan financiering om de klimaatverandering aan te pakken of internationale organisaties die de wereld van 1945 weerspiegelen en niet die van vandaag.
We moeten de komende maanden vastberaden optreden om te voorkomen dat een alliantie van ‘de rest tegen het Westen’ zich consolideert, ook als gevolg van het conflict in het Midden-Oosten. Om deze dreiging effectief tegen te gaan, moeten we trouw blijven aan onze principes. Overal. Niet alleen in woorden, maar ook door onze instrumenten te gebruiken wanneer die principes worden geschonden. De vastberadenheid die we in Oekraïne hebben getoond, moet ons leiden in elk ander deel van de wereld.
